Bilgi teknolojisi kullanımında, meta öneki verilerle ilgili öğeleri ifade eder. Türkçe karşılığında üst veri, bir bilgi kaynağının öğelerini tanımlayan, kullanılmasını veya yönetilmesini sağlayan, açıklayan, konumlandıran ve erişimini kolaylaştıran yapılandırılmış bilgi kümesidir. Meta veriler, tür, uzunluk, metinsel açıklama ve diğer özellikler gibi belirli bilgileri içeren öğeleri tanımlar. Kısaca üst veri, veri hakkındaki her türlü öğeyi ifade eder.
"Yüksek kaliteli veriler doğru, kullanılabilir, eksiksiz, uyumlu, tutarlı, güvenilir, işlenebilir, ve ilgilidir."
"İçeriği eksiksiz tanımlanan kaliteli üst veri, bunların aranabilirliğini ve yeniden kullanımını doğrudan etkiler."
Uluslarası standartları destekleyen araştırma bilgi sistemleri ve akademik arşivlerde bu üst veri kalitesi son derece önemlidir. Doğru ve iş görür raporlar alınabilmesi, sistemlerin dünyadaki diğer sistemlerle sorunsuz bir şekilde birlikte çalışabilmesi için zengin standartlarda üst veri hayati öneme sahiptir.
Üst Veri Türleri:
Tanımlayıcı üst veriler: Bilgi kaynaklarını keşfetmeyi ve tanımlamayı sağlar.
Yapısal üst veriler: Veri modellerini ve referans verileri tanımlar.
Yönetsel üst veriler: Kaynağı yönetmeye yardımcı olacak bilgiler sağlar.
Üst veri kalite unsurları nelerdir?
Kaliteli bir üst veri oluştururken dikkat edilmesi gereken unsurlar şunlardır:
Doğruluk: Veriler gerçek dünyadaki varlığı veya olayı doğru bir şekilde temsil ediyor mu?
Tutarlılık: Veriler çelişki içermiyor mu?
Kullanılabilirlik: Verilere şimdi ve zaman içinde erişilebilir mi?
Tamlık: Veriler, varlığı temsil eden tüm veri öğelerini içeriyor mu?
Uygunluk: Veriler kabul edilen standartları takip ediyor mu?
Güvenilirlik: Veriler güvenilir kaynaklara mı dayanıyor?
İşlenebilirlik: Veri makine tarafından okunabilir mi?
Uygunluk: Veriler uygun miktarda veri içeriyor mu?
Zamanlılık: Gerçek durumu temsil eden veriler mi ve yayınlanıyor mu?
Kaliteli Üst Veri Oluşturmak Neye Yarar?
Güvenilir ve düzenli bilgiler sunmak araştırma ekosisteminin doğru bir şekilde işlemesini sağlar.
Kaliteli üst veri kaynak veya veri için anahtar görevi görür.
Kişi ve kurumları erişilebilir ve görünür kılar.
Bilgi birikimini genel olarak görmeyi sağlar.
Temsil ettiği kaynağın ya da verinin topluma en üst düzeyde katkı vermesine aracılık eder.
Doğru ve kaliteli bir raporlama imkanı verir.
Diğer sistemlerle birlikte çalışabilirlik imkanı sağlar.
Kaliteli Üst Veri Nasıl Oluşturulur?
Üst veri kaydı veri ile ilgili temel bilgileri özetleyerek belirli veri örneklerini bulmayı ve bunlarla çalışmayı kolaylaştırır.
Araştırma ekosistemi için kaliteli üst veri oluştururken akademik topluluktaki araştırmacılar, kütüphaneciler, üniversite yöneticileri, yayıncılar, fon sağlayıcılar ve diğer paydaşlara önemli görevler düşmektedir.
Yazarlar, görev süresi ve terfi için çalışmaları için kredi isterler. Kütüphaneciler, fakülte ve bölümlerinin araştırma ilgi alanlarını ve koleksiyon ihtiyaçlarını doğru bir şekilde anlamak isterler. Kurumsal arşivlerde saklanabilecek fakülte yayınlarını ararlar. Üniversiteler, kamu ve özel kurumlar olarak yükümlülüklerini yerine getirdiklerini göstermek için öğretim üyeleri ve doktora öğrencileri tarafından üretilen araştırmaları izler ve raporlar.
Araştırma ekosistemi için üst veri oluştururken:
Kaynağa ait tüm üst veri bilgileri eksiksiz bir şekilde toplanmalıdır.
Yabancı dilde yayın yapan yayınlarda üst veri alanlarının tekrarı yapılır.
Üst veriler belirlenen/kullanılan standartlara uygun üst veri aracı kullanarak veri tabanlarına girişi yapılır.
Üst veri girişlerinin kontrolü sağlanır.
Yayınlamadan önce son kontrol yapılır.
Araştırma ekosistemi için üst veri yazarken:
Başlık araştırma ekosisteminde yayının ya da eserin bulunmasına yardımcı olmada en önemli kriterdir. İyi bir başlık ne, nerede, ne zaman, kim gibi soruların karşılığını vermelidir.
Anahtar kelimeler doğru belirlenmelidir. Sayısı üç ile beş arasında iyi yazılmış doğru anahtar kelimeler veri keşfinde çok önemlidir.
Anahtar kelimeler için otorite dizinleri (Thesaurus) kullanılmalıdır.
Üstverilerin bir bilgisayar tarafından okunacağı için yanlış anlaşılmaya neden olacak semboller kullanılmamalıdır.
Sekmeler, girintiler, satır başları kullanılmamalıdır.
Üst veride yazım dili kurallarına uyulmalıdır.
Üst Veri Temel Alanları
Ulusal Bilgi Standartları Enstitüsü (NISO) üst veriyi dört temel sınıfa ayırmıştır. Üst veri türleri ve özellikleri aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır.
Kaliteli Üst Veri Temel Alanları
Araştırma bilgi sistemleri için EuroCRIS standartları mutlaka gereklidir, akademik arşivler için yukardaki alanlar Dublin Core'a (DC) uyumludur ve veri arşivleri arasında paylaşımı ve harmanlamaya olanak verir. Bununla birlikte, DC uyumlu olmayan öğeler ve alana özgü bilgilerin de üst veriye eklenmesi kaliteli üst veri oluşturmak için önemlidir.
Üst verilerin belirli bir düzende toplanması ve sunulması için çeşitli standartlar geliştirilmiştir. En çok bilinen ve en sık kullanılan üst veri standartları Dublin Core Metadata Initiative (DC) ve Data Documentation Intiative (DDI)'dir. Amaca en uygun üst veri standardına karar vermek için http://rd-alliance.github.io/metadata-directory/standards/ adresinde yer alan liste kullanılabilir.
OAI’nin Desteklediği Üst Veri Standartları
Açık Arşiv Girişimleri OAI-PMH protokolünün (Open Archives Intitiative Protocol for Metadata Harvesting - Açık Arşivler Girişimi Üst Veri Harmanlama Protokolü) desteklediği üstveri standartları.
Research Ecosytems olarak üniversitelere sunduğumuz servis ve hizmetlerde en kaliteli üst veri standartları kullanılmaktadır. Kuruma ait kaynaklara ait veriler uzman ekibimiz tarafından tekilleştirilmekte ve zenginleştirilmektedir. Ayrıca araştırma bilgi sistemi ve akademik arşiv olarak kullanılabilen ürünümüz olan GCRIS tüm standartlara uygun üst veriler ile çalışmakta, tüm uluslararası sistemler tarafından tanınmaktadır. Yine kurulum ve servis desteği sağladığımız DSpace 7x yazılımı tüm bu standartları taşıyan üst veriler ile hazırlanıp kurumların kullanıma sunulmaktadır. Bugün ülkemizde bu konuda hazırlanmış rehberlerin büyük bölümü kurucu ortaklarımızın da içinde olduğu projeler ve ekipler tarafından hazırlanmıştır.
Araştırma ekosistemlerinde farklı sistemler arasında verilerin birlikte çalışmasını artırmak zorunludur. Bu bakımdan üst veri standartları oluşturma ilkeleri, çeşitli üst veri standartları arasında eşleştirme, arama ve erişim protokolleri gibi konular üst veri çalışma grupları, editörler, kütüphaneciler ve diğer paydaşlarla birlikte geliştirilmeye devam edilmelidir.
Kaliteli üst veri düzenli, doğru ve güvenilir bilgiler sunarak araştırma ekosistemi döngüsüne rehberlik eder. Araştırmaların tekrarını önler ve araştırmacılara zaman kazandırır. Kişi ve kurumları görünür yapar.
IYTE GCRIS veri tabanına ait bir görüntü
Daha fazla bilgi için: https://www.gcris.com/